Gostyń na ziemiach śląskich jako odrębna wieś zaistniała już w średniowieczu. Pierwsza ujawniona historyczna wzmianka na jej temat pochodzi z dokumentu datowanego na 1471 rok, w którym to wieś Gostyń została nadana przez księcia Wacława III Rybnickiego rycerzowi Piotrowi z Gardawic za wierną służbę i zasługi. Nowy rozdział w historii wsi nie trwał jednak długo, bo już w 1474 roku Gostyń została przez tegoż księcia najpierw Piotrowi odebrana, a później – w wyniku ponownego jej nadania przez króla Macieja Korwina – w zemście zniszczona1.
Według późniejszych podań, Gostyń wróciła jako niewielka osada ok. 1575 roku, po niemal stu latach przerwy. Ponownego jej założenia na prawie niemieckim dokonał baron pszczyński, Karol Promnitz2. Nowa Gostyń, jak podano w urbarzu z 1586 roku, początkowo liczyła pięciu osadników – czterech „zagrodników” i wójta.
W 1629 roku gospodarstw na terenie Gostyni było już 9, działał tartak dominialny nad rzeką Gostynką, młyn wodny i karczma, umiejscowiona na przecięciu dwóch starych traktów handlowych. W 1640 roku wszystkie gospodarstwa miały status zagrodniczych. Dopiero pod koniec XVII wieku zaczęły powstawać pierwsze małe gospodarstwa chałupnicze, lokowane w miejscach po wykarczowaniu lasu. W związku z rosnącym popytem na szkło, na początku XVIII wieku Erdmann II Promnitz, ówczesny pan na Pszczynie, uruchomił w Gostyni hutę szkła (Glashütte Gostin), która była niewielkim, ale znaczącym przedsiębiorstwem przemysłowym3. W 1780 roku liczba zagrodników w Gostyni liczyła 16, a razem z chałupnikami – 46 gospodarstw, zamieszkanych przez 182 osoby4.
W 1840 roku Gostyń liczyła 50 domów, a w nich 608 mieszkańców; czynny był młyn zbożowy, tartak dominialny i dwie gospody. W roku 1825 nastąpił początek nauczania w Gostyni (wcześniej dzieci uczęszczały do szkół znajdujących się w miejscowościach ościennych). Pierwsza szkoła mieściła się w stodole (była to „szkoła letnia”, bo tylko latem odbywały się tam zajęcia). Murowany budynek szkoły powstał w latach 1836-1838 przy głównej szosie. Drugi budynek szkoły powstał obok pierwszego w 1895 roku. W latach 1836-1848 utwardzono drogę do Mikołowa i Pszczyny. W 1850 roku zbudowano w Gostyni hutę „Adelajda”, nazwaną na cześć żony księcia Jana Henryka X Hochberga. W 1871 roku wieś zamieszkiwało łącznie 959 osób5.
Na początku XX wieku, w roku 1905, wieś liczyła 1016 osób, a pięć lat później, już 1135 osób. W latach 1913-1914 wzniesiono na terenie Gostyni kopalnię węgla kamiennego „Prinzengrube”, której nazwę przełożono w 1922 roku na „Książątko”. Gostyński okres kopalni zakończył się 1 lipca 1931 roku, kiedy decyzją administracyjną kopalnię wyłączono z granic Gostyni na rzecz Łazisk Górnych6.
20 marca 1921 roku w plebiscycie zorganizowanym na Górnym Śląsku, który miał zdecydować o przynależności regionu do Niemiec lub Polski, za Niemcami w Gostyni opowiedziało się 39 osób, a za Polską 585 osób7.
W dniach od 1 – 3 września 1939 r. stoczono pod Gostynią najkrwawszy bój z wojskami hitlerowskimi w obronie Śląska. Zginęło wtedy 22 żołnierzy polskich i 16 mieszkańców wsi. Dziś, jako upamiętnienie tamtych wydarzeń, co roku pod Pomnikiem Pamięci Żołnierzy Września 1939 roku odbywają się uroczystości patriotyczne o randze wojewódzkiej. W czasie trwania II wojny światowej wieś została zniszczona w 80%.
Gostyń była samodzielną gminą aż do roku 1945, kiedy to jako gromada weszła do granic gminy Wyry. W roku 1954 miejscowość stała się na powrót samodzielną gromadą, a od 1973 r. znowu częścią gminy Wyry. Od 1975 r. Gostyń była dzielnicą miasta Tychy (Tychy-Gostyń), a od 1991 r. ponownie częścią dzisiejszej gminy Wyry. W pierwszej połowie lat 90. XX wieku, mieszkańcy Gostyni dążyli do utworzenia samodzielnej gminy.
| Daty powstania ważnych budynków i obiektów publicznych: | |
|---|---|
| 1838 | Szkoła (wyburzony, ok. 1987) |
| 18xx | Urząd gminy (spłonął, wyburzony) |
| 1895 | Drugi budynek szkoły (wyburzony, ok. 1989) |
| 1897 | Kolumna Trójcy Świętej |
| 1922 | Kościół Podwyższenia Krzyża Św. |
| 1939 | Kościół św. Apostołów Piotra i Pawła |
| 1939 | Schron bojowy "Sowiniec", schron polowy |
| 1945 | Pomnik Pamięci Żołnierzy Września 1939 r. |
| 1958 | Remiza strażacka |
| 1961 | Nowa szkoła |
| 1966 | Dom kultury |
| 1970 | Ośrodek zdrowia |
| 1973 | Dom nauczyciela |
| 1987 | Przedszkole |
| 1987 | Urząd pocztowy |
| 1987 | Rozbudowa domu kultury |
| 1990 | Biblioteka publiczna |
| 1997 | Kościół Podwyższenia Krzyża Św. |
| 2003 | Rozbudowa szkoły |
| 2011 | Obiekt rekreacyjno-kulturalny |
| 2014 | Kompleks boisk sportowych |
| 2018 | Rozbudowa przedszkola |
| Przynależność państwowa wschodniej części Górnego Śląska i Gostyni8: | |
|---|---|
| do 990 roku | Królestwo Czech |
| 990 – 1138 | Państwo Polskie |
| 1138 – 1335 | Domena Piastów Śląskich |
| 1335 – 1526 | Królestwo Czech |
| 1526 – 1742 | Monarchia Habsburgów |
| 1742 – 1871 | Królestwo Prus |
| 1871 – 1918 | Rzesza Niemiecka |
| 1918 – 1922 | Republika Weimarska |
| 1922 – 1939 | Rzeczpospolita / Autonomiczne woj. śląskie |
| 1939 – 1945 | Rzesza Niemiecka |
| 1945 – 1989 | Polska Rzeczpospolita Ludowa |
| od 1989 | Rzeczpospolita |
| Cyfrowe archiwum – zbiory przekazane przez mieszkańców: | ||
|---|---|---|
| Podgląd | Opis dokumentu | Data |
 | Cegiełka na budowę kościoła parafialnego w Gostyni. | 1935? |
 | Pierwszy numer gazety parafialnej "Głos Apostołów" z 19 października 1997 roku. Gazeta wydawana na wewnętrzne potrzeby parafii pw. Św. Apostołów Piotra i Pawła w Gostyni. | 1997- |
| Z zasobów Śląskiej Biblioteki Cyfrowej (www.sbc.org.pl): | |||
|---|---|---|---|
| Podgląd | Opis dokumentu | Źródło | Data |
 | Pochodzenie nazwy miejscowości oraz jej odpowiedników w języku niemieckim i polskim | Die älteren Ortsnamen Schlesiens | 1896 |
 | Statystyka dla Gminy Gostyń | Podręcznika Powiatu Pszczyńskiego | 1933 |
 | Artykuł „Gostyń osiedlem gospodarnych” o licznych czynach społecznych i otwarciu nowego przedszkola (część 1) | Trybuna Robotnicza | 11 XII 1987 |
 | Artykuł „Gostyń osiedlem gospodarnych” o licznych czynach społecznych i otwarciu nowego przedszkola (część 2) | Trybuna Robotnicza | 11 XII 1987 |
 | Huta Adelajda na liście hut górnośląskich | Historja górnictwa i hutnictwa na Górnym Śląsku Cz.II | 1936 |
 | Parafia pw. Podwyższenia Krzyża Św. na liście dekanatu mikołowskiego | Rocznik Diecezji Śląskiej | 1928 |
| Książki i wydawnictwa o Gostyni: | |
 | Po obu stronach frontu : Dziennik śląskiego żołnierza 1943-1947 / oprac. Jan Szołtysek Mikołów : AA Print, 2019. - 253 s. : il. (w tym kolor.) ; 22 cm ISBN 978-83-9542-700-8 |
 | Gostyń od średniowiecza do współczesności / Lidia Borowian-Cyba, Henryk Cyba, Joanna Pasierbek-Konieczny Katowice : Księgarnia św. Jacka, 2016. - 439 s. : il. (w tym kolor.) ; 24 cm ISBN 978-83-7030-999-2 Książka została wydana z okazji jubileuszu 25-lecia Gminy Wyry ze środków Gminy Wyry. |
 | Gmina Wyry w ekonomiczno-socjologicznym zwierciadle / Urszula Swadźba, Stanisław Swadźba, Zbigniew Zagała Katowice : "Śląsk" Wydawnictwo Naukowe, 2016 . - 246 s. : il. (w tym kolor.) ; 25 cm ISBN 978-83-7164-899-1 Książka została wydana z okazji jubileuszu 25-lecia Gminy Wyry ze środków Gminy Wyry. |
 | 50 lat minęło... / Sybilla Cofała, Zofia Pucher Gostyń : Zespół Szkół [w Gostyni], 2011. - 103 s. ; 21 cm ISBN 978-83-9293007-8-5 Publikacja wydana z okazji jubileuszu 50-lecia istnienia nowego budynku szkoły przy ul. Rybnickiej 141. Zawiera kolejno: słowo wstępne dyrektora, wspomnienia absolwentów, rys historyczny Gostyni oraz historię szkoły wraz z m.in. kompletnym wykazem dyrektorów, pedagogów, pracowników i absolwentów. Istniała możliwość zakupu egzemplarza w sekretariacie szkoły. |
 | Gostyń - 70 lat historii : 1939-2009 [maszynopis nieopublikowany] / Joanna Pasierbek-Konieczny [2010] . - 99s. ; 30 cm Obszerny dokument traktujący o historii Gostyni powstały w oparciu o wcześniejszą pracę autorki. Pierwsza część dokumentu w sposób szczegółowy opisuje czynione w Gostyni i okolicy przygotowania do wojny, przebieg walk, które rozegrały się na gostyńskich polach w pierwszych dniach września 1939 roku, a także sytuację ludności cywilnej podczas II wojny światowej. Kolejny dział traktuje o zmianach przynależności administracyjnej Gostyni - od zakończenia wojny po czasy współczesne. Dokument przedstawia ponadto historię instytucji publicznych (szkoły, przedszkola, domu kultury, biblioteki, ośrodka zdrowia, poczty, OSP), działających w miejscowości zespołów ("Gostynianki") i organizacji zrzeszających mieszkańców (kółko rolnicze). Opisuje sytuację demograficzną miejscowości, wykazuje zmiany w nazewnictwie ulic, wylicza dostępne punkty usługowe i handlowe. Wskazuje na poczynione w miejscowości gminne inwestycje, licząc od tych zrealizowanych w latach powojennych, aż po realizacje współczesne. Dokument wieńczy dział dotyczący historii gostyńskich parafii, kościołów i kapliczek. Dokument był udostępniony radnym Gminy Wyry kadencji 2006-2010. |
 | Historia szkolnictwa w Gostyni [maszynopis nieopublikowany] / Jadwiga Pasierbek 2002 Dostępny w szkolnym archiwum. |
 | Śląski etos pracy : studium socjologiczne / Urszula Swadźba Katowice : Wydaw. UŚ, 2001. - 242, [2] s. : il., err. ; 24 cm ISBN 83-226-1101-3 Dokument stanowi pracę habilitacyjną autorki. Książka prezentuje wyniki badania empirycznych, przeprowadzonych na wybranej grupie ludzi z czterech górnośląskich miejscowości: Gostyni, Kochłowic, Murcek i Wyr, których ludność powiązana była od dekad z okolicznymi kopalniami. Celem było m.in. prześledzenie ewolucji i zmian zachodzących w cechach śląskiego etosu pracy na przestrzeni lat. Książka zawiera anonimowe wypowiedzi mieszkańców Gostyni na kilka ciekawych z socjologicznego punktu widzenia tematów, które zostały zebrane w drodze wywiadu swobodnego. W jednym z rozdziałów można zapoznać się z opiniami gostynian co do zmian w strukturze śląskiego społeczeństwa, a w innym, poznać za ich sprawą wybrane systemy pracy, spośród tych stosowanych w śląskich zakładach pracy. Dokument dostępny w Czytelni Zbiorów Śląskich Biblioteki Śląskiej (wolny dostęp). |
 | Wspomnienia ... z Gostyni [maszynopis nieopublikowany] 1999 Wspomnienia spisane przez rodowitego mieszkańca Gostyni. Autor szczegółowo opisuje Gostyń sprzed pierwszej wojny światowej. W odniesieniu do dziejów swoich i swojej rodziny, kreśli obraz miejscowości oraz jej mieszkańców na przestrzeni XX wieku. Nie tylko opisuje ważne wydarzenia (takie jak budowa kościoła czy pomnika), ale też oddaje panujące wśród mieszkańców nastroje. Autor często przywołuje imiona i nazwiska osób związanych niegdyś z miejscowością, o których trudno byłoby dziś cokolwiek powiedzieć. Ze zbiorów prywatnych. Nazwisko autora do wiadomości redakcji. |
 | Gostyń : zarys dziejów gminy i parafii [maszynopis nieopublikowany] / Ludwik Musioł 1962. - 103 k. : maszyn. ; 28x21 cm W części dotyczącej gminy, autor monografii traktuje m.in. o pochodzeniu nazwy "Gostyń", "Gostynka", początkach wsi Gostyń i dziejach od ponownego założenia. Opisuje stan miejscowości w roku 1860, pracę zarządu gminy, dzieje szkolnictwa, dawny przemysł, rozwój dróg. Rozlicza liczne dole i niedole mieszkańców. W części poświęconej historii parafii, autor traktuje m.in. o dawnej przynależności parafialnej, dekanalnej i diecezjalnej wsi, dążeniach gostynian do własnej parafii i dziejach samej parafii. Przedstawia kolejnych duszpasterzy, radę parafialną oraz działające przy parafii grupy. Opisuje inwestycje i prace czynione przy kościele. Dokument dostępny w Czytelni Zbiorów Specjalnych Biblioteki Śląskiej (wolny dostęp, sygnatura R 965 III). |
Przypisy:
- L. Borowian-Cyba, H. Cyba : Dzieje Gostyni na tle historii ziemi pszczyńskiej : Historia. Początki Miejscowości // W: Gostyń od średniowiecza do współczesności, s. 29-36.
- Tamże, s. 42.
- L. Borowian-Cyba, H. Cyba : Dzieje Gostyni na tle historii ziemi pszczyńskiej : Historia. Gostyń w Pszczyńskim Wolnym Państwie Stanowym // W: Gostyń od średniowiecza do współczesności, s. 44-53.
- L. Borowian-Cyba, H. Cyba : Dzieje Gostyni na tle historii ziemi pszczyńskiej : Historia. Pod panowaniem pruskim i niemieckim do końca I wojny światowej // W: Gostyń od średniowiecza do współczesności, s. 95-155.
- Tamże.
- Tamże.
- Landsmannschaft der Oberschlesier in Karlsruhe.
- Marek Gołosz : Czy istnieje ziemia mikołowska? // „Jaskółka Śląska” 2013, nr 10, s. 7.