Gminna Biblioteka Publiczna w Wyrach, zainspirowana dziennikiem Wiktora Szołtyska, przystąpiła do realizacji projektu, którego celem jest ukazanie wojennych losów Ślązaków na frontach II wojny światowej. Pierwszą odsłoną tej inicjatywy była konferencja w dniu 11 maja, przybliżająca – z pomocą historyków – tą intrygującą kartę śląskiej historii.
Konferencja rozpoczęła się o godz. 16.30 w sali widowiskowej Domu Kultury w Gostyni pod nazwą „Człowiek jest jak okręt – dziennik Wiktora Szołtyska jako przykład losów Ślązaków po obu stronach frontu II WŚ”, stanowiącą bezpośrednie nawiązanie do dziennika Wiktora Szołtyska z Gostyni z lat 1943-1947, który po raz pierwszy ukazał się publicznie w formie opracowania w maju 2019 roku z inicjatywy synów Wiktora – Jana i Henryka Szołtysków oraz ich kuzynki Elżbiety Słomki1, zaś w 2021 roku doczekał się drugiego rozszerzonego wydania oraz pełnoprawnego przekładu na język angielski2.
Losy śląskiego żołnierza z Gostyni, który swoją drogę z Wehrmachtu do Armii gen. Andersa starannie opisywał w pamiętniku, stały się punktem wyjścia do bibliotecznego projektu pod tym samym tytułem, którego celem jest przedstawienie losów śląskich żołnierzy na frontach II wojny światowej. Projekt opracowany przez bibliotekarkę Barbarę Długosz zyskał dofinansowanie z programu „Partnerstwo dla książki” Instytutu Książki ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.
Pierwszą odsłoną nowej inicjatywy była środowa konferencja w DK Gostyń, w czasie której historycy przybliżyli słuchaczom kwestie związane z problematyką śląskiego żołnierza podczas działań toczących się w ramach II wojny światowej, a rekonstruktorzy zaprezentowali ówczesne umundurowanie i wyposażenie. W trakcie konferencji przedstawiono też kolejne etapy projektu – tj. warsztaty z uczniami w ramach współpracy ze Szkołą Podstawową w Wyrach, gamifikacja dziennika z firmą Good Books i prezentacja rezultatów w drugiej połowie roku – a także wyróżniono projekt towarzyszący, a to poprzez spotkanie z uczennicami gostyńskiej szkoły, które w ramach rekrutacji do udziału w Sejmie Dzieci i Młodzieży przygotowały stronę internetową o Wiktorze Szołtysku. Cała konferencja przebiegała przy udziale współautorów opracowania dziennika stanowiącego inspirację dla projektu biblioteki – Henryka Szołtyska oraz Elżbiety Słomki.
Prelekcje w kolejności przedstawili: prof. Grzegorz Bębnik, Lidia Borowian-Cyba, dr Kamil Kartasiński, Kacper Perkowski. Pokaz rynsztunku żołnierza 3 Dywizji Strzelców Karpackich przeprowadził Robert Garcarzyk wraz z młodszym kolegą Wojtkiem, reprezentując Grupę Rekonstrukcji Historycznej „Karpaty”. Projekt związany z Sejmem Dzieci i Młodzieży omówiły autorki strony o Wiktorze Szołtysku: Zofia Konieczny oraz Maria Pajor z klasy VIIIc, którym towarzyszył nauczyciel historii Radosław Pyrtek. O warsztatach dla młodzieży, które rozpoczną się niedługo, w tym części związanej z gamifikacją dziennika, opowiedziały z kolei przedstawicielki firmy Good Books – Justyna Gołąbek oraz Sabina Konior.
W konferencji wzięli udział uczniowie gminnych szkół oraz zainteresowani tematem konferencji mieszkańcy Gostyni i Wyr. Obecni byli też kierownicy placówek współpracujących z biblioteką w ramach projektu: Ilona Sobieraj – dyrektor Szkoły Podstawowej w Wyrach oraz Marek Nowara – dyrektor Domu Kultury w Gostyni.
Konferencję poprowadziła Joanna Bieniek-Strączek, dyrektor GBP w Wyrach. W kwestiach organizacyjnych pomocą służyli bibliotekarze oraz pracownicy domu kultury.
Z nieco szerszą relacją z konferencji można zapoznać się poniżej.
Program konferencji:
- prof. Grzegorz Bębnik
„Od Wehrmachtu do Andersa” - Lidia Borowian-Cyba
„Wiktor Szołtysek w Dywizji Karpackiej 1944-1947 – żołnierz, uczeń i harcerz” - dr Kamil Kartasiński
„Poszukując wojennych losów przodków żołnierzy – o służbie Polaków w Wehrmachcie i Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie” - Kacper Perkowski
„Wilhelm Kubsz – czyli Ślązacy w Armii Berlinga”
Prezentacja projektu
Na początku spotkania, witając wszystkich zgromadzonych, Joanna Bieniek-Strączek, dyrektor Gminnej Biblioteki Publicznej w Wyrach, przedstawiła założenia projektu.
Jak wyjaśniła pani dyrektor, projekt pod tytułem „Człowiek jest jak okręt – dziennik Wiktora Szołtyska jako przykład losów Ślązaków po obu stronach frontu II WŚ” opracowano z myślą o młodszych uczestnikach konferencji (uczniach szkół podstawowych), którzy za jego sprawą będą mogli w ciekawy sposób zdobyć wiedzę na temat losów żołnierzy z terenu Górnego Śląska. Następnie ujawniła, że konferencja jest pierwszą odsłoną projektu, którego autorką jest bibliotekarka Barbara Długosz. Na potrzeby projektu biblioteka otrzymała dofinansowanie w wysokości 17 tys. zł z programu „Partnerstwo dla książki” Instytutu Książki ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury. W kolejnym etapie odbędą się warsztaty dla uczniów z klasy VII szkoły podstawowej, którym przewodniczyły będą instruktorki z firmy Good Books.
Wykłady historyków
Następnie dyrektor GPB w Wyrach poprosiła o zabranie głosu pierwszego prelegenta, którym był prof. Grzegorz Bębnik, pracownik katowickiego oddziału Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu.
„Od Wehrmachtu do Andersa”
prof. Grzegorz Bębnik
Historyk, politolog i socjolog, doktor habilitowany nauk humanistycznych, pracownik Oddziałowego Biura Badań Historycznych Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach. Autor publikacji o historii Górnego Śląska w XIX i XX w., ze szczególnym uwzględnieniem problematyki II wojny światowej3.
Mając na uwadze uczniów szkoły podstawowej prof. Grzegorz Bębnik na początku omówił najważniejsze kwestie związane z okolicznościami, w których mieszkańców przedwojennego województwa śląskiego powoływano do służby w Wehrmachcie, wskazując na ówczesną sytuację geopolityczną i zakres zadań instytucji zajmującej się poborem na terenie Rybnika i okolic. Następnie przedstawił i przeanalizował związane z tym procesem dokumenty historyczne, zwłaszcza w kontekście volkslisty, niemieckiej listy narodowościowej, często wskazując na konkretnych żołnierzy pochodzących z przedwojennego powiatu pszczyńskiego, ale też przywołując związane z okolicznymi miejscowościami dane statystyczne. Dzięki temu słuchacze mogli dowiedzieć się np. jaki procent mieszkańców został w tamtym okresie powołany do służby, ilu z nich poległo w trakcie działań wojennych czy też ilu poborowych było ciężko rannych. Ponadto pan profesor zaznajomił słuchaczy z kierunkami działań i formacjami, w ramach których udzielali się śląscy żołnierze przechodzący z Wehrmachtu do polskich odpowiedników (Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie, Armia Berlinga). W trakcie wykładu nie zabrakło też wielu ciekawostek – np. jedna z nich dotyczyła procesu związanego ze zmianą nazwiska, który żołnierze przeprowadzali z chwilą przejścia do sił polskich, czym chronili rodziny pozostawione na Górnym Śląsku.
„Wiktor Szołtysek w Dywizji Karpackiej 1944-1947 – żołnierz, uczeń i harcerz”
Lidia Borowian-Cyba
Nauczycielka historii, wiedzy o społeczeństwie i przedsiębiorczości, współautorka monografii Gostyni, działaczka Mikołowskiego Towarzystwa Historycznego, od lat promująca Gostyń i jej historię m.in. poprzez wykłady, publikacje w prasie i organizację wydarzeń dotyczących historii ziemi pszczyńskiej4.
Pani Lidia Borowian-Cyba przedstawiła zagadnienia z wcześniejszego wykładu w odniesieniu do konkretnego człowieka – Wiktora Szołtyska z Gostyni. Powołując się na wspomnienia i pozostawiony potomnym dziennik, przypomniała słuchaczom losy gostyńskiego żołnierza – od przymusowych prac, które rozpoczął w wieku zaledwie 13 lat, przez powołanie w wieku 18 lat do służby w Wehrmachcie i urlop (1943-1944), od którego zaczął pisać pamiętnik, aż po decyzję o przejściu na stronę polską związaną z pobytem we Włoszech (koniec czerwieca 1944) i pełną przygód służbę w 3 Dywizji Strzelców Karpackich, dokładnie opisaną w dzienniku. Pani Lidia skupiła się też na okolicznościach, które złożyły się na to, że Wiktor Szołtysek musiał brać udział w działaniach wojennych – po drodze wyjaśniając najważniejsze terminy (np. internowany) – jak również na przedstawieniu słuchaczom dokonań 3 Dywizji Strzelców Karpackich. Na koniec pani Lidia scharakteryzowała bohatera wskazując na jego otwartość i ciekawość świata, aktywne uczestnictwo w życiu społecznym i kulturalnym (podkreślając zamiłowanie młodego Wiktora do książek), ale też jego przywiązanie do tradycji i praktyk religijnych. Podczas prelekcji obecni na sali mogli wysłuchać żołnierskich pieśni, zobaczyć zdjęcia z rodzinnego archiwum bohatera i poznać wiele związanych z nim ciekawostek, często za sprawą cytatów z dziennika.
„Poszukując wojennych losów przodków żołnierzy – o służbie Polaków w Wehrmachcie i Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie”
dr Kamil Kartasiński
Naukowiec i wykładowca, autor m.in. książki pt. „Chłopak z Wehrmachtu. Żołnierz Andersa” oraz poradnika genealogicznego „Oszukaj dziadka w…”. Jako badacz zajmuje się zagadnieniami związanymi z historią mówioną i pamięcią zbiorową. Zawodowo związany m.in. z Panteonem Górnośląskim w Katowicach5.
Nawiązując do wcześniejszych wykładów dr Kamil Kartasiński podzielił się ze zgromadzonymi w sali widowiskowej swoją wiedzą na temat baz danych i archiwów, w których badacze, ale przede wszystkim potomkowie osób biorących udział w działaniach w ramach II wojny światowej, mogą czerpać wiedzę o konkretnych żołnierzach – a wszystko dzięki temu, jak podkreślił, że na różnych etapach powstawały dokumenty na ich temat, które dziś są dostępne w formie zdigitalizowanej. Wykład zaczął się od odpowiedzi na podstawowe pytania: Od czego zacząć poszukiwania? Gdzie wysłać wniosek o informację? Jakie dane przedstawić w archiwum, aby uzyskać odpowiedź? Następnie prelegent skupił się na przykładach archiwów dotyczących żołnierzy służących w Wehrmachcie, wskazując m.in. na Bundesarchiv, jako podstawową bazę przy poszukiwaniach. W podobny sposób omówił również archiwa dotyczące żołnierzy służących po stronie polskiej, wskazując m.in. na Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie, archiwa brytyjskiego Ministerstwa Obrony (w zakresie formacji, które podlegały pod brytyjskie dowództwo) oraz Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie. W trakcie omawiania poszczególnych baz, wskazywał na dokumenty z nich pochodzące, tłumacząc z jakich części się składają i co zawierają. A wszystko to na konkretnych przykładach, z których można było rozszyfrować losy niejednego mieszkańca Górnego Śląska (np. żołnierz Wehrmachtu z Radlina, rocznik 1923, sklasyfikowany do 3 grupy listy narodowościowej itd.).
„Wilhelm Kubsz – czyli Ślązacy w Armii Berlinga”
Kacper Perkowski
Historyk, fotograf, podróżnik i społecznik od kilku lat związany również z Gostynią i Wyrami. Znany działacz na rzecz Polonii w krajach Europy Wschodniej, bardzo dobrze odnajdujący się w historii i kulturze tych krajów, ale nie tylko. Pracował przy produkcji filmu dokumentalnego „Cofnąć czas na Karskiego” o Janie Karskim6.
Przywołany w pierwszym wykładzie temat Armii Berlinga, na przykładzie życiorysu Wilhelma Kubsza, duchownego kościoła katolickiego z uprawnieniami technika dentystycznego, żołnierza i kapelana urodzonego w 1911 roku w Gliwicach, rozwinął w kolejnej prelekcji Kacper Perkowski. Zaczął jednak od nakreślenia słuchaczom okoliczności, w których Ślązaków wcielano do polskich jednostek wojskowych formowanych w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich pod kierownictwem polskich komunistów, omawiając genezę ich powstania i charakterystykę, a także przybliżając sylwetki głównych polskich działaczy komunistycznych. Dokładnie omawiając postać bohatera prelekcji wskazał, że już od najmłodszych lat Wilhelm Kubsz pragnął zostać zakonnikiem (zakon oblatów), co przełożyło się na całe jego późniejsze życie – wykształcenie techniczne, a potem wojenne i powojenne losy. Opisując życie Kubsza jako duchownego, wskazał na początki, z którymi wiązały się działania wspierające partyzantów przy wspólnotach parafialnych i jego pracę w charakterze miejscowego dentysty. Nawiązując do służby wojskowej, dokładnie omówił misję Kubsza w roli kapelana 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, w której ramach szybko wspinał się po kolejnych szczeblach kariery. Na koniec skupił się na działalności Kubsza po wojnie – kiedy ksiądz w wojsku nie był już potrzebny – wskazując m.in. na jego próby powrotu do służby jako kapelana, a później funkcje sprawowane w kościele garnizonowym w Katowicach i parafii Podwyższenia Krzyża Świętego w Jeleniej Górze. W trakcie prelekcji słuchacze mogli zapoznać się z ciekawymi cytatami i kilkoma zdjęciami z archiwów.
Na koniec tej cześć konferencji dyrektor GBP w Wyrach podziękowała prelegentom za przygotowanie wykładów i zaprosiła wszystkich na krótką przerwę.
Pokazy rekonstruktorów
Po kilkuminutowej przerwie, w drugiej części konferencji, odbył się pokaz z udziałem rekonstruktorów reprezentujących Grupę Rekonstrukcji Historycznej „Karpaty”.
Robert Garcarzyk, wraz z młodszym kolegą Wojtkiem, zaprezentowali i omówili dwie wersje mundurów – pierwszy, przywołujący ten, w którym Wiktor Szołtysek wrócił do Polski, oraz drugi, używany przez jego formację na terenie Afryki Północnej. Następnie obaj panowie przedstawili i omówili poszczególne części wyposażenia – od chlebaka i saperki, przez pistolet maszynowy Thompson, aż po ręczny granatnik przeciwpancerny. Podzielili się ponadto tajnikami tworzenia replik dawnego sprzętu.
Na koniec prezentacji, nawiązując do tematu gostyńskiej konferencji, pan Robert zauważył, że byłoby dobrze, gdyby podobne wydarzenia miały też miejsce w innych rejonach Polski tak, by również tam przybliżać ludziom śląskie zawiłości, bo specyfika śląskiego żołnierza podczas II wojny światowej poza Górnym Śląskiem jest często zupełnie nierozumiana.
Autorzy „Po obu stronach frontu….” o nowym projekcie
Dyrektor GBP w Wyrach poprosiła następnie o zabranie głosu obecnych na sali współautorów opracowania pt. „Po obu stronach frontu. Dziennik śląskiego żołnierza 1943-1947” i zarazem krewnych bohatera książki – Henryka Szołtyska oraz Elżbietę Słomkę.
Pan Henryk przyznał, że nie przypuszczał, że pamiętnik ojca w aż tak szerokim zakresie będzie służył upowszechnianiu wiedzy na temat śląskich żołnierzy i wydarzeń sprzed 80 lat, zwłaszcza wśród młodych ludzi – jednak bardzo się z tego powodu cieszy. Przypomniał, że głównym autorem opracowania jest jego brat Jan, mieszkający w Toronto, który przygotowywał się do wydania książki przez kilka lat, zaś pamiętnik ojca jako pierwsza przepisała na komputerze kuzynka Elżbieta. Na koniec opowiedział o tworzonym wykazie żołnierzy z terenu dawnego powiatu pszczyńskiego, którzy brali udział w kampanii włoskiej, wyjawiając, że rejestr przedstawiony w książce nieustannie jest uzupełniany.
Pani Elżbieta również przyznała, że to, co dzieje się dziś wokół książki jest ponad to, co zakładano i wskazała, że książka powstała właśnie z myślą o tym, by dotrzeć do młodych i pokazać im, z czym wiąże się wojna – także ta, która dzieje się dziś na terenie Ukrainy. Wyraziła nadzieję, że młodzi będą wyciągać wnioski z historii tak, by złe rzeczy się nie powtarzały. Na koniec podziękowała za prezentacje i organizację konferencji.
Posłanki na Sejm Dzieci i Młodzieży
Następnie dyrektor GBP w Wyrach zaprosiła pod scenę uczennice Szkoły Podstawowej im. Bohaterów Września 1939 w Gostyni – Zofię Konieczny oraz Marię Pajor, wraz z nauczycielem historii Radosławem Pyrtkiem, informując, że uczennice z Gostyni, za sprawą przygotowanego w ostatnim czasie projektu związanego z Wiktorem Szołtyskiem, będą uczestniczyły w obradach Sejmu Dzieci i Młodzieży.
Przyszłe posłanki wyjaśniły, że wzięły udział w konkursie rekrutacyjnym zorganizowanym przez Sejm RP, który był kierowany do osób w wieku 13-17 lat w celu szerzenia wiedzy historycznej wśród młodzieży i zachęcenia ich do działania na rzecz społeczeństwa. W ramach projektu, który był realizowany przez ok. 1 miesiąc, wykonały na potrzeby projektu – strony internetowej o Wiktorze Szołtysku pod tym adresem – m.in. biogram bohatera, a także przeprowadziły dwa wywiady. Korzystając z okazji autorki projektu podziękowały osobom biorącym udział w ich projekcie, a także nauczycielowi historii, za zachęcenie do udziału w konkursie i wiarę w powodzenie projektu.
Good Books i gamifikacja literatury
Na koniec, w temacie kolejnych działań związanych z projektem, głos zabrały przedstawicielki firmy Good Books, z którą współpracuje gminna biblioteka.
Pani Justyna wyjaśniła, że w ramach warsztatów dla młodzieży powstanie gra mobilna terenowa na podstawie książki „Po obu stronach frontu…” – tj. historii Wiktora Szołtyska. Następnie zapowiedziała, że warsztaty z uczniami odbędą się w przeszłym tygodniu we wtorek (17 maja) i środę (18 maja), a w ich trakcie tworzona będzie fabuła gry.
Pani Sabina wyjaśniła, że gra będzie opierała się na bezpłatnej aplikacji mobilnej, wykorzystującej mapy i system GPS. Następnie podkreśliła, że nawet najlepsza mechanika takiej gry nie obejdzie się bez dobrej historii, jednak taka historia w gminie już jest i warto właśnie po nią sięgnąć. Zapewniła, że cały zespół postara się w ciekawy sposób przedstawić losy śląskiego żołnierza, a rezultaty zostaną pokazane w dniu premiery.
Obie panie zapewniły na koniec również, że książkę „Po obu stronach frontu…” już przeczytały i zaprosiły na przyszły tydzień na zajęcia z młodzieżą.
Dyrektor GBP w Wyrach podziękowała wszystkim za udział w konferencji, a następnie zaprosiła na promocję gry terenowej, która odbędzie się w połowie września.
Drogi Panie Patryku
W imieniu rodziny Wiktora Szołtyska serdecznie dziękujemy za kolejny komentarz, który napisał Pan po spotkaniu nawiązującym do historii naszego śląskiego żołnierza. Pańska relacja dla uczestników spotkania stanowi bardzo cenną pamiątkę. Dla osób, które nie mogły przybyć osobiście na konferencję, komentarz to świetne kompendium wiedzy o historii gminy oraz zapowiedź tego co czeka nas w najbliższym czasie.
Pozdrawiamy
Elżbieta Słomka
Jan Szołtysek
Henryk Szołtysek